آیا آزار جنسی همان تجاوز است؟

وقتی از اشکال آزار جنسی چه در محیط کار و یا چه در هر مکان دیگری صحبت میکنیم، تجاوز به عنوان شدیدترین و آخرین شکل از آن تصور می‌شود. قدرت تخریب‌گری روانی و فیزیکی تجاوز به حدی می‌تواند زیاد باشد که فرد قربانی را با مرگ و خودکشی روبه‌رو کند. اما آیا آزار جنسی همان تجاوز است؟

تجاوز چیست؟

بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، زمانی آزار جنسی به تجاوز تبدیل می‌شود که فرد قربانی با «مقاربت بدون رضایت» آزارگر مواجه شود. این مقاربت می‌تواند توسط آلت جنسی منتسب به مردانه، دیگر اعضای بدن مانند دست و یا اشیا صورت بگیرد[1].

متجاوز می‌تواند هر جنس و جنسیتی داشته باشد. هر سه شکل مقاربت معقدی، واژنی و دهانی می‌توانند از این تعریف پیروی کنند.  پلیس بریتانیا (Metropolitan Police)  نیز تعریفی یکسان از تجاوز جنسی را ارائه می‌کند و بر مقاربت یا دخول بدون رضایت تأکید می‌کند[2]. این در حالی است که تعریف و گستره‌ی تجاوز جنسی می‌تواند در هر کشوری معنای متفاوتی داشته باشد. برای مثال در قوانین جدید کشور آلمان هر شکلی از رابطه‌ی فیزیکی یا کلامی که بدون رضایت فرد باشد ممکن است تجاوز تلقی شود و در بعضی متون قضایی این کشور مفاهیمی همچون «رفتار خشونت‌آمیز جنسی» جایگزین مفهوم تجاوز شده است[3].

در ایران، بر اساس تبصره‌ی دوم ماده‌ی ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی جدید: «هر گاه کسی با زنی که راضی به زنای با او نباشد، در حال بی‌هوشی، خواب یا مستی زنا کند، رفتار او در حکم زنای به عنف است. در زنا از طریق اغفال و فریب دادن دختر نابالغ یا از طریق ربایش، تهدید یا ترساندن زنان، اگر چه موجب تسلیم شدن او شود نیز حکم فوق جاری است». در قانون ایران، رابطه‌ی جنسی بدون علقه زوجیت در صورت دخول معادل زنا در نظر گرفته می‌شود.

انواع تجاوز

تجاوز می‌تواند توسط افراد مختلف و در بسترهای متفاوتی روی دهد، به همین خاطر در این مقاله به طور مختصر به اشکال متنوع تجاوز اشاره خواهیم کرد:

• تجاوز توسط فرد آشنا: این شکل از تجاوز غالبا توسط فردی اعمال می‌شود که قربانی او را می‌شناسد و یا به او اطمینان کامل دارد. اعضای درجه یک یا دو خانواده، دوستان نزدیک یا دور، معلم، رئیس، همکار، پزشک و … می‌توانند از اعتماد قربانی سوء‌استفاده کرده و به او تجاوز کنند.
• تجاوز با کمک مواد مخدر یا دارو: این شکل از تجاوز غالبا در مهمانی‌ها، دورهمی‌ها و یا در قرار اول اتفاق می‌افتاد. تجاوزگر با استفاده از داروی خواب‌اور یا بیهوش کننده، قربانی را در وضعیتی که حواس خود را از دست داده و خواب‌آلوده است قرار می‌دهد.
• تجاوز در چارچوب رابطه‌ی زناشویی: این شکل از تجاوز در رابطه‌های زناشویی و یا پارتنری اتفاق می‌افتد. در این شکل از تجاوز یکی از طرفین نه تنها رضایت بلکه عاملیت لازم و کافی برای رابطه‌ی جنسی را نداشته ولی توسط طرف مقابل مجبور به برقراری رابطه‌ی جنسی می‌شود. این شکل از تجاوز می‌تواند تا سال‌ها ادامه پیدا کند.
• تجاوز گروهی: این شکل هولناک از تجاوز جنسی زمانی صورت می‌گیرد که فرد توسط چندین نفر و به صورت گروهی مورد تجاوز جنسی قرار بگیرد. این شکل از تجاوز گاها می‌تواند باعث مرگ قربانی (به دلیل جراحت‌های وارده) شود.
• تجاوز جنگی: این نوع از تجاوز غالبا در زمان جنگ و توسط نظامیان و سربازان صورت می‌گیرد و سابقه‌ای دیرینه دارد. یکی از زوایای پنهان جنگ‌ها همین تجاوزهایی است که در طول آن صورت می‌گیرد و معمولا با خشونت همراه است.
• تجاوز همراه با فریب: همانطور که قبلا اشاره کردیم تجاوز رابطه‌ی جنسی بدون رضایت است اما همیشه این عدم رضایت قربانی به راحتی قابل تشخیص نیست. در این شکل از تجاوز، فرد متجاوز قربانی را با فریب دادن، تهدید کردن و یا باج‌گیری مجبور به برقراری رابطه‌ی جنسی می‌کند. در این وضعیت قربانی برخلاف میل خود، برای رهایی از یک وضعیت مجبور است به رابطه‌ی جنسی تن دهد.
• تجاوز اصلاحی: این شکل از تجاوز غالبا قربانیانش را از بین اقلیت‌های جنسی (LGBTQI) انتخاب می‌کند. در این وضعیت متجاوز برای اصلاح و یا حتی تنبیه قربانی که خود را با جنسیتی غیر از زن و مرد هویت‌یابی می‌کند دست به تجاوز می‌زند.

در تمامی اشکال تجاوز، این قدرت است که نقش اصلی را ایفا می‌کند. سربازی که جان قربانی ترسیده از مرگ را در مشت گرفته، رئیسی که کارمند فرودست خود را در ازای حقوق بیشتر فریب می‌دهد، همسری که به صرف حضور در یک رابطه‌ی زناشویی پارتنر خود را ملزم به تبعیت از خواسته‌های جنسی خود می‌داند و یا فرد دگرجنس‌خواهی که به دلیل برخورداری از قدرت، دیگران را قربانی کند، همگی از قدرت برای نفوذ بر فرودست خود استفاده می‌کنند واین اعمال قدرت می‌تواند اثراتی دائمی بر جسم و روان قربانی باقی بگذارد.

اهمیت رضایت

تا به اینجا بارها و بارها اشاره کردیم که هر شکلی از رابطه‌ی جنسی بدون رضایت هر یک از افراد حاضر در یک رابطه تجاوز نام دارد.

این فقط تجاوز نیست که نیاز به رضایت دارد، بلکه هر شکلی از رابطه‌ی فیزیکی، کلامی و مجازی بین دو یا چند نفر نیاز به رضایت افراد حاضر در آن حلقه‌ی اجتماعی را دارد. در تجاوز زناشویی گفته شد که حتی رابطه‌ی جنسی در بستر زناشویی/پارتنری نیاز به رضایت و عاملیت طرفین دارد. رضایت یک قرداد کلامی داوطلبانه، هوشیارانه، با میل، برابر،همزمان و صادقانه است. همچنین رضایت یک قرارداد کلامی فعال است که در طول تمام مراحل رابطه‌ی جنسی شما جریان دارد و هر لحظه می‌توان آن را تغییر داد. هر دو فردی که تمایل به برقراری رابطه‌ی جنسی به هر شکلی دارند باید قبل و یا حتی در حین آن مداما از رضایت طرف مقابل آگاهی یابند. برای مثال قبل از شروع آن می‌توان با پرسیدن از طرف مقابل و در حین آن با در نظر گرفتن عاملیت طرف مقابل این رضایت را کسب کرد.

منظور از عاملیت در حین رابطه جنسی، تمایل، شوق و مشارکت افراد حاضر در آن رابطه است. وقتی از طرف مقابل در مورد رضایتش برای برقراری رابطه‌ی جنسی می‌پرسید فقط به یک پاسخ کوتاه «بله» یا «خیر» کفایت نکنید. بهترین کار این است که از شریک خود در آن رابطه‌ی جنسی بخواهید احساس و خواسته‌های خود را برای شما بازگو کند.

افسانه‌هایی در مورد تجاوز

تجاوز هم مانند دیگر مقولات همیشه همراه با افسانه‌هایی است که به قدرت مخرب بودن آن تا چندین برابر می‌افزاید.

همین افسانه‌ها هستند که قربانی را با شرم، سرزنش و آسیب‌های دائمی فیزیکی و روانی روبه‌رو می‌سازد. در این مقاله از سری مقالات آکادمی چراغ به تعدادی از این افسانه‌ها اشاره خواهیم کرد.

افسانه اول : قربانیان تجاوز جنسی غالبا در مورد داستان تجاوز دروغ می‌گویند. آن‌ها سعی دارند با این دروغ احساس ندامت از داشتن رابطه‌ی جنسی را پنهان کنند و یا به دنبال توجه هستند.

واقعیت: بر اساس آمار تعداد گزارش‌های دروغین در مورد تجاوز جنسی در سرتاسر دنیا بسیار کم است. بیشتر افرادی که قربانی تجاوز و یا دیگر خشونت‌های جنسی قرار می‌گیرند به ندرت این حادثه را گزارش می‌کنند.

افسانه دوم: اگر کسی در زمان تجاوز مقاومت نکند، دست و پا نزند و یا جیغ نکشد پس قربانی تجاوز نیست.

واقعیت: همانطور که در بالا اشاره کردیم یکی از اشکال رایج تجاوز جنسی «تجاوز با فریب و وعده» است. در این شکل از تجاوز قربانی بر خلاف میل خود مجبور به رابطه‌ی جنسی می‌شود. همچنین در زمان تجاوز، مانند بسیاری از لحظات هولناک زندگی، فرد قربانی ممکن است توانایی هر گونه واکنش را از دست بدهد و به زبان ساده «یخ بزند».

افسانه سوم: اگر شما در رابطه‌ی زناشویی/پارتنری با فرد دیگری هستید، باید به خواسته‌های طرف مقابل خود در هر شرایطی تن دهید و این تجاوز نیست.

واقعیت: این همان افسانه‌ای است که تجاوز در بستر زناشویی را عادی سازی می‌کند و تا حد زیادی آن را نادیده می‌گیرد. زنان زیادی در سرتاسر دنیا ممکن است روزانه قربانی تجاوز در بستر زناشویی شوند. این در حالی است که در قوانینی همچون قوانین ایران این شکل از تجاوز به رسمیت شناخته نمی‌شود.

افسانه چهارم: زنان نباید در تاریکی شب یا در زمان‌های خلوت بیرون از خانه باشند چون حتما به آن‌ها تجاوز می‌شود.

واقعیت: فقط یک نفر از هر ده نفر زن قربانی توسط افراد غریبه مورد تجاوز قرار گرفته‌اند. اکثر تجاوزها در مکان‌های آشنا و یا توسط افراد آشنا و مورد اعتماد صورت می‌گیرد و زمان و مکان خاصی هم ندارد.

افسانه‌ پنجم: زمانی که یک مرد برانگیختی جنسی را تجربه می‌کند هیچ راه دیگری غیر از داشتن رابطه‌ی جنسی نمی‌تواند به او کمک کند. به همین دلیل است که آن ها گاهی اوقات دست به تجاوزجنسی می‌زنند.

واقعیت: تجاوز شکلی از خشونت و اعمال قدرت است و برانگیختی جنسی دلیل کافی و قانع‌کننده‌ای برای متجاوز بودن نیست. مردان بر خلاف تصور عامه توانایی لازم برای کنترل خود در زمان برانگیختی جنسی را دارا هستند.

این‌ها فقط گوشه‌ای از ده‌ها افسانه‌ی ترسناک در مورد تجاوز است. افسانه‌هایی که همانطور که قبلا گفته شد می تواند پیامد‌های تجاوز جنسی را مخرب‌تر و طولانی‌تر کند. این افسانه‌ها هستند که قربانیان را به سمت ترس، شرم و سرزنش هر چه بیشتر سوق می‌دهند و آن‌ها را از یک مسیر درمانی و حقوقی که حق مسلم هر قربانی است محروم می‌سارند.

در این مقاله سعی کردیم تا به طور مفید اما مختصری به تجاوز که یکی از مصادیق آزار جنسی است و ممکن است در هر مکانی، حتی محیط‌های کاری هم رخ بدهد بپردازیم. امیدواریم بتوانیم در شماره‌های بعدی به پیامدها و راهکارهای تجاوز بپردازیم تا به قربانیان این اطمینان خاطر را بدهیم که آن‌ها در این راه سخت تنها نیستند.

[1] https://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/global_campaign/en/chap6.pdf

[2] https://www.met.police.uk/advice/advice-and-information/rsa/rape-and-sexual-assault/what-is-rape-and-sexual-assault/

[3] https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-36726095

در مقاله ی استعاره تجاوز در جنگ و ماهیت مردسالار نظامی‌گری تهاجمی به موضوع سربازهای مرد «جسور» و سربازهای زن «هرزه» پرداخته ایم که در سایت آکادمی چراغ می توانید آن را مطالعه نمایید.